Ówczesne realia nie pozwoliły żadnej ze stron na zaangażowanie cały swoich sił wojskowych w tę taka naprawdę niewypowiedzianą wojnę. Polska w początkowym okresie odniosła wiele zwycięstw m.in. w kwietniowej wyprawie wileńskiej oraz w trakcie operacji mińskiej. Efektem tej drugiej było zajęcie miasta. W wyniku tych działań front ukształtował się na odcinku Brezyny i Auty. Trzeba pamiętać, że Polsce groził atak ze strony Niemiec jako odpowiedź na powstanie wielkopolskie, a Rosja borykała się z problemami wewnętrznymi. W tej sytuacji dalsze działania wojenne zawieszono do 1920 r.
Kampania bolszewicka
Kampania bolszewicka przeciwko Polsce była dokładnie przygotowana i miała stanowić wstęp do dalszej sowietyzacji Europy. Przez całą zimę 1919 na 1920 r. Rosja szykował się do ponownego uderzenia na Polskę. Bolszewicy rozpoczęło akcję agitacyjną wśród polskich komunistów znajdujących się w Rosji oraz pośród mieszkańców wschodnich obszarów zajętych przez Armię Czerwoną. W styczniu 1920 r. były pułkownik armii carskiej Borys Szaposznikow przedstawił gotowy plan napaści na Polskę. Większość sił wojskowych postanowiono rozlokować na Białorusi. W marcu 1920 r. doszło do częściowej zmiany planu Szaposznikowa. Za główne uderzenie miały odpowiadać wojska zgrupowane w rejonie Witebska, a walki miały toczyć się na linii Berezyna–Homel– Mińsk oraz na kierunku Połocka i Mozyrza. Zaplanowano je na lipiec 1920 r., dlatego prowadzono akcję ściągania wojsk z całego kraju. Front Zachodni miał ruszyć na Warszawę przy wsparciu sił Frontu Południowo-Zachodniego. Planowano, że siły te połączą się na linii Bugu i tzw. linii Curzona.
Walki na terenie Ukrainy
Piłsudski postanowił wyprzedzić tę ofensywę, rozpoczynając walki na Ukrainie. Miał ku temu też inny powód. Chciał bowiem zmusić atamana Symona Petlurę do przyłączenia Ukrainy do planowanego przez niego państwa federacyjnego. Polska ofensywa na Ukrainę rozpoczęła się pod koniec kwietnia 1920 r. Od połowy kwietnia 1920 r. zaczęto bezpośrednie przygotowania do tej kampanii. Jednak Piłsudski zlekceważył sugestie, że wojska bolszewickie koncentrowały się głównie na kierunku białoruskim. Najprawdopodobniej rosyjskie dowództwo wojskowe rozszyfrowało plany Piłsudskiego, ponieważ dowódca 12. Armii Siergiej Mieżeninow wycofał najlepsze oddziały na wschód. Wojska polskie przystąpiły do ofensywy 25.04.1920 r. Początki były zadowalające dla naszych wojsk, jednak Armia Czerwona celowo unikała bezpośrednich starć. Była to strategia, która nie pozwoliła polskim oddziałom na okrążenie i rozbicie wojsk bolszewickich.
Zajęcie Kijowa
Piłsudski postanowił nie przerywać marszu na Kijów, a także uformować dodatkową 3. Armię na czele z gen. Edwardem Śmigłym-Rydzem. Ze względu na wycofanie się wojsk rosyjskich z Kijowa polskie oddziały zajęły bez problemu to miasto. Jednak plan federacji Polski i Ukrainy nie powiódł się ze względu na brak poparcia społeczeństwa ukraińskiego. Tymczasem do wojsk bolszewickich dołączyła 1. Armia Konna Siemiona Budionnego, która 5.06.1920 r. uderzyła na polskie wojskie skoncentrowane w rejonie Samhorodka i Nowochwastowa. Było to początek odwrotu polskich oddziałów, który miał przeciągnął się do połowy sierpnia 1920 r. Ostatecznie wyprawa kijowska okazała się nietrafionym przedsięwzięciem. Ponadto dała Tuchaczewskiemu czas na zebranie sił do decydującego starcia. Trzeba przy tym pamiętać, że siły rosyjskie znacznie przewyższały polskie, a w ich skład wszedł 3. Korpus Konny Gaja.
Ruchy wojsk rosyjskich
Na początku 1920 r. przeważająca część wojsk rosyjskich zaatakowała 1. Armię. Już następnego dnia polskie pozycje zostały przełamane na całej linii, a dowództwo wydało rozkaz odwrotu na zachód. Podobny los spotkał 4. Armię i Grupę Poleską. Armia Czerwona opanowała cały front od Dźwiny do Dniepru. Ponadto 3. Korpus Konny Gaja opanowywał sukcesywnie miejscowości, a 4., 15. i 3. Armia atakowały kolejne pozycje. 11 lipca polska 4. Armia musiał odstąpić Mińsk i znalazła się w odwrocie. Kilka dni wcześniej Polacy zostali zmuszeni do chaotycznego odwrotu po opanowaniu miejscowości Święciany przez 3. Korpus Konny Gaja. 1. Armia musiała cofnąć się na linie rzek Wilia i Rybczanka. Walki na tym odcinku trwały do 13.07, kiedy to postanowiono wycofać wyniszczone siły polskie na linie Niemna, Szczary i Kanału Ogińskiego. 18 lipca Tuchaczewski nakazał przekroczyć linię Niemna i Szczery, co oznaczało zajęcie rdzennych ziem polskich. Już tego samego dnia 3. Korpus Konny Gaja rozpoczął atak, który miał na celu przede wszystkim przejęcie Grodna. Do końca lipca wojska bolszewickie sforsowały linię Niemna i Szczary oraz opanowały Grajewo. Piłsudski miał nadzieję, że siły polskie obronią swoje pozycje przynajmniej do 5 sierpnia, jednak okazało się to niemożliwe. Tymczasem wojska rosyjskie posuwały się coraz bardziej na zachód. Priorytetem stała się obrona linii Narwi i Bugu. Nie przyniosła ona sukcesu polskiej stronie, ale osłabiła siły bolszewickie.
Marsz na Warszawę
Mimo to Tuchaczewski 3 sierpnia nakazał wojsku marsz na Warszawę. Wydawać się mogło, że wojska polskie nie miały szans z armią bolszewicką. Sytuację zmieniła decyzja Stalina i Jegorowa. Postanowili oni nie dopuścić do podporządkowania Tuchaczewskiemu sił podległych Jegorowowi według wcześniejszego planu. Przy tym Stalin stwierdził, że najważniejszym zadaniem było zajęcie Lwowa i Galicji Wschodniej, a potem dalsza ekspansja przez Galicję Zachodnią, Śląsk i Czechy do Austrii i na Bałkany. Z tego powodu 12. Armia miała dokonać inwazji na osi Kowel- Chełm- Kraśnik, a następnie wkroczyć 15 sierpnia na linię Wisły. Natomiast 1. Armia 29 lipca miała zająć Lwów. Z kolei 14. Armię skierowano na polską linię obronna pod Tarnopolem i nas Zbruczem. Takie rozmieszczenie rosyjskich wojsk doprowadziło do luki pomiędzy siłami Jegorowa a Frontem Zachodnim Tuchaczewskiego. Pozwoliło to stronie polskiej na dobre przygotowanie się do decydujących działań przeciwko wojskom Tuchaczewskiego. Ponadto cały naród polski, oprócz komunistów, zaczął jednoczyć się w obliczu zagrożenia suwerenności kraju.
Naród polski - zjednoczenie w obliczu zagrożenia
Utworzono m.in. Radę Obrony Narodowej, Straż Obywatelską oraz Ochotniczy Legion Kobiet. Utworzono Armię Ochotniczą pod dowództwem gen. Józefa Hallera. Powołano do życia liczne organizacje społeczne i charytatywne mające za zadanie pomoc w razie zagrożenia kraju m.in. Obywatelski Komitet Obrony Państwa. Swoją pomoc zaoferowały też organizację międzynarodowe m.in. Międzynarodowy Czerwony Krzyż. Tymczasem Tuchaczewski doszedł do wniosku, że polskie siły zostały skoncentrowane na północ od Warszawy. Postanowił więc rozbić je i tym samym odciąć od morza. Przy tym nie zamierzał wypowiadać bitwy o Warszawę. Swoje plany musiał realizować przy pomocy dowodzonego przez siebie frontu. Wybrał taki plan, ponieważ jego zdaniem odcięcie Polski od morza szybciej zmusiłoby Polskę do kapitulacji i pozwoliłoby na atak na Zachód niż zajęcie Warszawy. Zlekceważył przy tym osłabienie własnego wojska. Był też przekonany o wybuchu komunistycznej rewolucji w Warszawie.
Bitwa Warszawska - organizacja
Strona polska nie rozszyfrowała planów Tuchaczewskiego i zaczęła przygotowani do bitwy na przedpolach Warszawy. Linie frontu rozdzielono na trzy odcinki. Pierwszy to odcinek od granicy z Niemcami w Prusach Wschodnich do Dęblina. Miał być broniony przez Front Północny gen. Hallera. Front Środkowy dowodzony przez gen. Śmigłego-Rydza miał przebiegać od Dęblina do Brodów. Frontowi Południowemu gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego przypadła obrona Małopolski Wschodniej. Natomiast Front Zachodni miał stanowić główną siłę w walce na przedpolach Warszawy. Miał uderzyć od północy i południa. Następnie na skrzydła i tyłu wojsk bolszewickich postanowiono skierować grupę skoncentrowaną nad Wieprzem.
Bitwa Warszawska - przebieg
Nazwa ,,bitwa warszawska” nie odpowiada rzeczywistej sytuacja jak miała miejsce od 13 sierpnia do 6 września 1920 r. Tak naprawdę bardziej adekwatna byłaby nazwa ,,operacja warszawska”, na którą składało się wiele bitew i potyczek na Mazowszu, Podlasiu i Lubelszczyźnie. Dopiero bilans zwycięstw w tych potyczkach doprowadził do ostatecznego rezultatu w całej operacji. Rosjanie przystąpili do ataku 13 sierpnia. Polskie siły niedysponujące artylerią szybko rozpoczęły odwrót, co pozwoliło bolszewikom swobodny marsz na Radzymin. W kolejnym dniu Armia Czerwona zaatakowała wojsko polskie pod Leśniakowizną. Doszło do rozproszenia sił polskich. Większość z nich kierowała się na Ossów. Stąd żołnierze kierowali się na drugą linię obrony przedmieścia. Ossów został szybko zajęty przez bolszewików, jednak 8. Dywizji Piechoty udało się przeprowadzić kontrakt, którego skutkiem było wycofanie się bolszewików z Ossowa i ich marsz w stronę Leśniakowizny. Rosjanie natomiast opanowali pozycję w rejonie Wólki Radzymińskiej, ale siłą polskim pod dowództwem gen. Żeligowskiego szybko udało się zająć tę miejscowość. Z kolei 1. batalion pułku wileńskiego 15 sierpnia zajął Radzymin. Jeszcze tego samego dnia doszło do szybkiego kontrataku Rosjan, którym ostatecznie nie udało się zdobyć tego miasta. Jednak to nie te walki na przedpolu Warszawy miały strategiczne znaczenie, ale bitwa o Nasielsk. Opanowanie tego miasta powierzono grupie pod wodzą płk Aleksandra Narbut- Łuczyńskiego.
Bitwa o Nasielsk
Planowano, że atak odbędzie się 14 sierpniach, a miasto miało być opanowane do godziny 18. Jednak plany te zostały zmodyfikowane i atak na Nasielsk dzień później przeprowadziły siły pod dowództwem gen. Aleksandra Osińskiego. Szybko okazało się, że liczebność wojsk polskich była zbyt mała, dlatego zadecydowano o skierowaniu do walk kolejnych dywizji. Jedną z nich była 5. Armia gen. Władysława Sikorskiego, który rozkazał, żeby prowadzić manewr koncentrycznego parcia z różnych kierunków. Pozwoliło to stronie polskiej na odniesienie jednego z najważniejszych zwycięstw w tej wojnie. Siły Tuchaczewskiego musiały wycofać się za Narew, co oznaczało pokrzyżowanie planów oficera. Kolejnym krokiem było uderzenie znad Wieprza, aby okrążyć i rozbić siły Frontu Zachodniego. Ofensywa ta ruszyła 16 sierpnia, a liczebność wojsk polskich była przeważająca. Głównym celem był atak na tyły Frontu Zachodniego. Decydujące znaczenie w tej ofensywie miały 4. Armia gen. Leonarda Skierskiego, która miała nacierać na linii Siedlce-Ostrów Mazowiecki, 3. Armia osłaniająca 4. Armię od wschodu i 1. Dywizja Piechoty Legionów, która miała kierować się w stronę Białej Podlaskiej. Głównym celem było zdobycie odcinków Warszawa-Dęblin, Warszawa-Mińsk Mazowiecki, Warszawa-Siedlce-Łuków i tym samy zadanie Rosjanom decydującą klęskę. Opór bolszewików nie był zbyt silny i oddziałom polskim szybko udawało się realizować kolejne plany ataku.
Sukcesy wojska polskiego
Wynikało to z zaskoczenia Rosjan atakiem, którego nie spodziewali się z tego kierunku. Frontowi Zachodniemu groziło okrążenie i zniszczenie. Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego postanowiło wykorzystać sytuację i wydało rozkaz pościgu za wojskami Tuchaczewskiego. Siły polskie szybko zajmowały kolejne pozycję. 20 sierpnia 3. Dywizja Piechoty Legionów zajęła twierdzę Brześć. 1. Dywizja Piechoty Legionów kierowała się na północ, a 4. Armia prowadził działania w kierunku przeprawy na Bugu. 22 sierpnia Rosjanie złamali polską blokadę pod Konopiami, a potem pod Grabowem i Chorzelami. W tym samym dniu 1. Dywizja Piechoty Legionów zajęła Białystok. Tuchaczewski podjął decyzję o wycofaniu sił Frontu Zachodniego za Niemen i Szczarę. Natomiast 23 sierpnia Piłsudski rozkazał zamknąć okrążenie wojsk Frontu Zachodniego. Operacja zakończyła się dwa dni później. Przyniosła duże straty po obu stronach. Zarówno Piłsudski jak i Tuchaczewski szykowali się do rewanżu. Równocześnie we wschodniej Galicji toczyły się walki polskiego Frontu Południowego z siłami Jegorowa. Jeden z dowódców wojskowych Siemion Budionny przystąpił 16 sierpnia do natarcia na Lwów. Wysiłki piechoty polskiej w celu opanowania tego ataku okazały się nieskuteczne, stąd postanowiono wykorzystać lotnictwo.
Bitwa pod Zadwórzem
Niestety polskie siły zostały okrążone i doszło do krwawej bitwy pod Zadwórzem zakończonej zdziesiątkowaniem polskich żołnierzy. 19 sierpnia Budionny rozpoczął bezpośrednie przygotowania do szturm na Lwów, a w kolejnym dniu ruszył na atak. Siłą polskim udało się obronić miasto, a wojska Budionnego skierowały się na Lubelszczyznę na pomoc Tuchaczewskiemu. Był to okres zbliżającej się klęski Rosjan. 27 sierpnia wojska Budionnego przekroczyły Bug. Gen. Sikorski, będący nowym dowódcą 3. Armii, postanowił okrążyć siły Budionnego między twierdzą zamojską a rzeką Huczwy. Tymczasem Budionny kierował się w kierunku Chełm. Do spotkania wrogich wojsk doszło 31 sierpnia pod Komarowem. Po stronie polskiej stanęła m.in. 1. Dywizja Jazdy płk. Juliusza Rómmla. Pierwsza i druga faza bitwy zakończyły się odwrotem wojsk rosyjskich, które poniosły znacznie liczniejsze straty. Bitwa ta jest uważana za jedno z najważniejszych starć w dziejach wojska polskiego.
Rosyjskie plany wobec Polski
Jeszcze przed bitwą pod Komorowem rozpoczęto w Mińsku rokowania pokojowe. Warunki stawiane przez stronę rosyjską oznaczały sowietyzację Polski. Po zwycięstwie pod Komorowem delegacja polska wyraziła stanowczy sprzeciw wobec rosyjskich planów. Delegaci rosyjscy zgodzili się na zmianę warunków pokoju, zaznaczyli jednak, że wojna trwa nadal. W takiej sytuacji niezbędne okazało się kontynuowanie działań wojennych w Galicji i na Wołyniu oraz przeprowadzenie operacji niemeńskiej w wyniku, której wojska Tuchaczewskiego zostały definitywnie rozbite. Rozpoczęto ją 19 sierpnia. Strona polska posuwało się z dużą trudnością i ponosiła kolejne straty. Zmusiło to dowództwo do zmiany planów. 25 września siły polskie przełamały pozycje rosyjskie chroniące dostępu do Grodna i Niemna. Następnego dnia oddziały Tuchaczewskiego rozpoczęły odwrót ze względu na ryzyko okrążenia ich przez polskie wojsko. Do kolejnych decydujących walk doszło 28 września i w nocy z 28 na 29 września, kiedy to siły bolszewickie zostały osłabione w znacznym stopniu. Okrążenie i rozbicie ostatnich sił rosyjskich nastąpiło 3 października. Jeszcze na początku października doszło do rozmów między delegatem polskim Janem Dąbskim a rosyjskim Adolfem Joffe. Ten drugi zgodził się na przebieg linii granicznej od Zbrucza do Dźwiny wyznaczony przez stronę polską. Rozejm został podpisany przez obie strony 12 października 1920 r. w Rydze. Wszedł w życie 18 października. Żadna ze stron nie była zadowolona z postanowień zawartych w Rydze. Ostatecznie traktat pokojowy zawarto 18.03.1921 r. Wyznaczył on przebieg granicy pomiędzy Polską a Rosją Radziecką, Rosja miała zapłacić na rzecz Rzeczpospolitej 30 mln rubli i oddać ukradzione dobra.
Źródło: D., Wyszczeski L., Bitwa Warszawska. Zwycięstwo ratujące Polskę i Europę, Ożarów Mazowiecki 2020, Zamoyski A, Polska. Opowieść o dziejach niezwykłego narodu 966-2008,Kraków 2013, s.414-418
