Została ona bowiem stworzona przez teoretyka historii sztuki Giorgio Vasariego, który to nazywając w ten sposób styl sztuki średniowiecznej nawiązywał do barbarzyńskiego plemienia Gotów, którzy przyczynili się do upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Określenie to ma zatem podkreślać barbarzyński, prymitywny charakter stylu gotyckiego.
Chcąc poznać, ale przede wszystkim zrozumieć sztukę średniowiecza, należy najpierw zbadać samo średniowiecze, społeczeństwo tych czasów, zwyczaje panujące w tej epoce oraz mentalność żyjących w niej ludzi.
Datacja
W szkole często uczymy się konkretnych dat, które są pewną umowną cezurą początku i końca średniowiecza, jest to zatem odpowiednio upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego w 476 r. oraz odkrycie Ameryki przez Kolumba w 1492 r. Datacja jest jednak rozmaita, część historyków za koniec średniowiecza przyjmuje np. upadek Konstantynopola w 1453 r. czy początek reformacji w 1517 r.
Istotną rzeczą jest uzmysłowienie sobie iż przechodzenie z epoki do epoki jest płynne, nie można iść spać w starej a obudzić się w nowej. Jest to proces, który często trwa kilkaset lat. Średniowiecze to okres obejmujący mniej więcej 1000 lat, jest zatem całkowicie naturalne, że mówiąc o tej epoce, nie wolno nam używać pewnych uproszczeń, czy uogólnień. Warto pamiętać także, że rozwój sztuki, czy nauki następował w różnym stopniu i tempie w zależności od miejsca na mapie Europy. Nawet patrząc w skali nam najbliższej a więc ziem polskich, należy wspomnieć o okresie prawie 200 letniego rozbicia dzielnicowego. Inaczej sztuka rozwijała się na Śląsku, inaczej w Małopolsce, a jeszcze w inny sposób w Wielkopolsce.
Rola chrześcijaństwa
Choć nie jesteśmy w stanie wskazać jednego zdarzenia, które zapoczątkowało epokę średniowiecza, to niewątpliwie bez cienia wątpliwości możemy określić iż swoistym spiritus movens sztuki średniowiecza było powstanie i rozwój chrześcijaństwa. Religia ta stała się czymś więcej niż wyznaniem a teocentryczny światopogląd średniowiecza wywarł ogromny wpływ na jego sztukę. Chrześcijaństwo zostało pewnego rodzaju spoiwem, które łączyło społeczeństwo.
Średniowiecze jest zatem czasem jedności kulturowej, która została wytworzona wokół chrześcijaństwa. A chrześcijańską cywilizację średniowieczną nazwiemy Christianitas.
W średniowieczu nie istnieje bowiem relacja państwo-kościół, jest to jeden organizm.
Pytanie jedynie kto jest jego głową. Często królowie wydawali prawa dotyczące wprost kościoła. Np. Karol Wielki decydował co ma być wykładane na katechezie. Bolesław Chrobry przewidywał z kolei kary za łamanie przepisów kościelnych.
W średniowieczu kościół pełnił wiele funkcji, które dzisiaj należą do państwa. Np. prawie całe szkolnictwo oraz szpitalnictwo było zakładane przez kościół.
W epoce tej czas wyznaczały dzwony kościelne, ludzie wyznaczali sobie zadania, które powinni ukończyć przed jutrznią lub nieszporami.
Wiedząc już, jak silny wpływ religia chrześcijańska wywarła na społeczeństwo średniowiecznej Europy, nie powinno budzić naszego zdziwienia, iż sztuka średniowiecza była właściwie całkowicie podporządkowana chrześcijaństwu, pełniła zatem głównie funkcje praktyczną.
Myśląc o twórcach sztuki średniowiecznej, bardziej niż o artystach mówimy o rzemieślnikach, wyróżniamy np. warsztat śląski czy małopolski. Choć wyróżniamy niektórych twórców średniowiecznych jak Wit Stwosz, Robert Campin czy Peter Parler to o większości z nich nie jesteśmy w stanie nic powiedzieć. W średniowieczu dzieł nie tworzy się bowiem dla własnej chwały lecz ,,Ad maiorem Dei gloriam”, a więc ,,Na większą chwałę Bożą”. Dopiero w następnej epoce, Odrodzeniu, sława stanie się motorem napędowym twórców. W miejsce pobożnej pokory średniowiecznej pojawi się ludzka pycha. Artyści nie będą tworzyć dla uwielbienia Stwórcy lecz dla opinii i uznania współczesnych oraz potomnych.
Wróćmy jednak do średniowiecza. Celem sztuki w tym okresie jest rozpowszechnienie i umocnienie wiary w Jezusa Chrystusa, a więc umożliwienie jej odbiorcom (wiernym), lepsze, dogłębniejsze obcowanie z wiarą i zrozumienie jej prawd. Sztuka pełniła zatem cele dydaktyczne, miała być swego rodzaju biblią dla nieumiejących czytać, przemawiać do mas, pouczać ich i sugerować idee.
W tym miejscu wspomnieć należy o często błędnym rozumieniu określenia Biblia Pauperum, które dziś funkcjonuje jako biblia dla ubogich, a więc tzw. biblia obrazkowa, która objaśniać miała prawdy wiary, osobom nie potrafiącym czytać. W rzeczywistości był to przeznaczony dla teologów skrót biblijnego przekazu dziejów Zbawienia oraz wzornik dla artystów.
Style sztuki średniowiecznej
Gdy mówimy o sztuce średniowiecza mamy na myśli przede wszystkim styl romański, ukształtowany w Europie zachodniej między X a XIII w. oraz powstały we Francji styl gotycki przypadający na XII-XV w. Przy czym znów należy wspomnieć iż stosowanie tego typu cezur jest mocno orientacyjne. Kiedy bowiem we Włoszech w XV w. zaczyna rodzić się renesans to na ziemiach polskich w pełni rozkwita gotyk.
Z kolei wiele z dzieł wczesnorenesansowego np. niderlandzkiego twórcy Hansa Memlinga, specjaliści uznają za późnogotyckie. Takie przykłady można mnożyć. Dlatego nie warto używać sztywnego podziału czasowego.
- Styl romański
Styl romański dominował głównie w architekturze, której to podporządkowana została rzeźba oraz malarstwo. Budowle romańskie miały przede wszystkim charakter sakralny oraz obronny. Budynki te były przysadziste, charakteryzowały się grubymi murami, prostą formą, ograniczoną liczbą zdobień, małymi oknami, które wpuszczały niewielką ilość światła do mrocznych wnętrz. Sklepienie budowli romańskiej nazywamy sklepieniem kolebkowym, a więc o kształcie walca, lub krzyżowym, czyli skrzyżowanymi dwoma kolebkami, tworzącymi krzyż. Takie sklepienia wymagały podparcia przez grube mury. Przykładem budowli romańskiej może być opactwo Saint-Georges-de-Boscherville w Normandii.
Rzeźba romańska najczęściej tworzona była z kamienia, czasem z brązu lub też drewna. Wypełniała ona puste miejsca w zagłębieniach muru tympanonach lub portalach. Dopiero w wieku XI rzeźba odrywa się od architektury i powstaje idea posągu. Jeśli zaś chodzi o malarstwo to popularnością cieszyły się mozaiki. Do dziś ich pozostałości możemy znaleźć na terenie Włoch, gdzie tworzone były najczęściej (np. Palermo, Wenecja).
Dla rzeźby romańskiej ważne były także dzieła złotnicze. Od wieków istniał kult relikwii, powstawały zatem relikwiarze, często odzwierciedlające ich zawartość, np. w kształcie głowy, zawierający fragmenty czaszki świętego (taki typ relikwiarza zwano hermą).
- Styl gotycki
Dzięki zastosowaniu nowych rozwiązań w architekturze, przede wszystkim sklepienia krzyżowo-żebrowego, rozwija się styl gotycki. Takie sklepienie pozwala na duże węższe, cieńsze ściany. Budowle stają się wysokie, smukłe, monumentalne. Ogromne okna, często zajmujące całe ściany wypełnione zostają witrażami, przez które do kościołów wlewa się dużo światła. Charakterystyczne dla stylu gotyckiego jest także stosowanie łuku ostrego oraz bogato zdobionych portali. Przykładem architektury gotyckiej może być Katedra Notre Dame w Reims.
Jak już wcześniej zostało to przedstawione, w czasie stylu gotyckiego rzeźba rozwija się jako osobny byt, posąg. Wciąż jednak mocno związana jest z architekturą, dlatego często wykorzystywano takie posągi np. jako ozdobę katedr. Zazwyczaj przedstawiały one figury świętych czy też Matkę Bożą. Twórcy dążą do realistycznego przedstawiania postaci, właściwych proporcji oraz naturalności gestów.
Jednym z najbardziej znanych przedstawień rzeźbiarskich, rozpowszechnionym w okresie gotyku, jest rzeźba, zwana Pietą. Nazwa ta pochodzi z języka włoskiego i oznacza miłosierdzie. Typ ten ukazuje martwego Jezusa Chrystusa, spoczywającego na kolanach opłakującej go Matki. Najstarsze przedstawienia Piety pochodzą z początku XIV w. z terenu Niemiec i w okresie późnego średniowiecza rozpowszechniły się w całej Europie. W Polsce najstarszą rzeźbą tego typu jest Pieta z Lubiąża, znajdująca się obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie.
- Symbolika
Obrazy średniowieczne są obrazami tablicowymi, były bowiem malowane na podłożu drewnianym, złożonych z kilku desek, złączonych ze sobą i obrabianych. Na zagruntowaną deskę nakładano rysunek kreskowy, czarną farbą lub tuszem, określano kontur i cienie. Nie znano jeszcze malarstwa sztalugowego.
W malarstwie średniowiecznym dominuje symbolika, alegoria, najważniejsza postać jest tą największą, zło jest przedstawione jako brzydkie, oprawcy świętych mają powykręcane twarze, palce wychodzą z ich dziurawych butów, Judaszowi na ramieniu siada diabeł lub do ust wpada mucha. Bardzo ważna jest także symbolika prawej oraz lewej strony. Prawa to ta, która odnosi się do strefy sacrum, dlatego ukrzyżowany Jezus zwraca swą głowę w prawą stronę, jego prawa noga przybita jest nad lewą. W większości przedstawień malarskich po prawej stronie znajdziemy tzw. dobrego łotra – Dyzmę. Strona zaś lewa kojarzona jest z grzechem, przemijaniem. Do dziś o osobie szlachetnej mówi się jako o prawym człowieku a podejrzane sprawy nazwiemy lewymi interesami.
Innymi często pojawiającymi się symbolami w sztuce średniowiecznej jest np. ptak szczygieł oraz owoc granatu, oba zapowiadające męczeństwo Jezusa.
- Doloryzm
Twórcy średniowieczni z upodobaniem przedstawiają także sceny męczeństwa, tortur, krew, zdeformowane ciała Chrystusa i świętych. Taki nurt w sztuce nazwiemy doloryzmem, od łacińskiego słowa dolor – oznaczającego ból, cierpienie. Prąd ten rozwinięty głównie w XIV w. eksponował kult Męki Pańskiej oraz Matki Boskiej Bolesnej. Najbardziej znanym polskim utworem należącym do tego nurtu jest Lament świętokrzyski.
Dla wielu osób przyzwyczajonych do wizerunku Chrystusa ukrzyżowanego, ze spuszczoną głową i zamkniętymi oczami może być zaskoczeniem w jaki sposób czyniono to w czasach sztuki romańskiej. Chrystus był wtedy często przedstawiany w czerwonym, królewskim płaszczu, z głową uniesioną do góry. Na krzyżu, lecz tryumfujący. To styl gotycki przynosi przedstawienia Chrystusa ukrzyżowanego znane do dziś. Istnieje jednak pewna różnica, bowiem rozmiłowani w epatowaniu cierpieniem twórcy gotyku, przedstawiają często Jezusa gęsto pokrytego krwią, zdeformowanego, niesamowicie umęczonego. Takie przedstawienia miały oddziaływać na wiernych.
- Przeżywanie wiary
Znów powiedzieć należy o społeczeństwie średniowiecza, które pragnęło obcować z wiarą, oraz prawdziwie ją przeżywać. Taka postawa przyczyniła się do rozwinięcia misterium, a więc formy dramatu, prezentacji scen biblijnych oraz żywotów świętych. Były one zatem spełnieniem oczekiwań wiernych, którzy domagali się w pewnym sensie osobistego uczestnictwa w najważniejszych momentach związanych z życiem Chrystusa i świętych. Najczęściej były to rozbudowane inscenizacje drogi krzyżowej.
Szczególną rolę pełniły także nastawy ołtarzowe, z łaciny retabulum, a więc dekoracja ołtarza w kościele. W gotyku wykształca się typ nastawy, zwanej ołtarzem szafiastym, nazwa ta nie jest przypadkowa, wyglądam przypominał on bowiem szafę. Najbardziej znanym typem takiej nastawy jest ołtarz Wita Stwosza, znajdujący się w Kościele Mariackim. Centralną część stanowiła skrzynia, tzw. kwatera główna, do której na zawiasach przymocowane były skrzydła, czasem dwa, cztery lub jeszcze wiecej. Skrzydła te otwierane były na szczególne okazje, przede wszystkim w niedziele. Nastawy te pełniły funkcję paraliturgiczną, pokryte malowidłami i płaskorzeźbami, przedstawiały wizerunki świętych, czy sceny z życia Chrystusa.
Szczególną czcią otaczano w średniowieczu Czternastu Świętych Wspomożycieli.
Do świętych tych należą m.in. św. Jerzy, .św. Krzysztof, św. Dorota, św. Barbara czy też św. Małgorzata. Zwracano się do nich w różnych potrzebach, np. podczas wojen czy epidemii obficie występujących w średniowiecznej Europie. Większość z Czternastu Świętych Wspomożycieli żyła na przełomie III i IV w. w czasach prześladowań chrześcijan. W średniowieczu powstało o nich wiele legend. Często rzeźby z ich wizerunkami ozdabiały nastawy ołtarzowe.
Potrzeba przeżywania wiary była wśród społeczeństwa średniowiecza tak ogromna, że bardzo często twórcy wykonywali także rzeźby przedstawiające postacie niewchodzące w skład kanonu biblijnego. Dobrym przykładem są wizerunki św. Anny, babci Jezusa, przedstawianej w typie św. Anny Nauczającej lub też św. Anny Samotrzeć. Pojawiała się ona jedynie w apokryfach, a więc księgach o tematyce biblijnej, nieuważanych jednak za napisane pod wpływem Ducha Świętego.
- Gotyk międzynarodowy
W późnym okresie stylu gotyckiego, około początku XV w. rozwija się tzw. gotyk międzynarodowy, niekiedy zwany także stylem dworskim, pięknym. Dzięki co raz częstszym kontaktom miedzy dworami, rozwojem handlu dziełami sztuki oraz osłabieniem mecenatu kościelnego rozwija się styl, który nie ma już na celu wyłącznie oddziaływać na wiernego. Tematy do niedawna ujmowane ostro, szorstko, przy użyciu drastycznej deformacji ekspresyjnej, kształtowane są w sposób akcentujący raczej piękno formy niż dramatyczność przeżycia. W Polsce występował głównie na Śląsku, Pomorzu i w Małopolsce.
Rzeźby tego stylu charakteryzują się wytwornością, obfitością miękko spływających szat oraz lirycznym nastrojem. W tym czasie rozwija się typ przedstawienia Maryi zwany Piękną Madonną. Maryja jako cudowne naczynie dla Boga siłą rzeczy musi być piękna, liryczna, jej ciało zakrywa efektowny płaszcz, łukowato opadające szaty. Postać Madonny, esowato wygiętej, wyraża typowy dla średniowiecza ideał kobiecej urody, a więc charakterystyczna mała głowa, wysokie czoło, migdałowe oczy i wąskie usta. Rzeźba ta przeznaczona jest do modlitwy i kontemplacji.
Czy średniowiecze to epoka ciemnoty i zabobonu? Film dokumentalny
Jak ocenić zatem epokę średniowiecza? Czy było ona wiekami ciemnymi, czasem upadku kultury i nauki? Na ocenę wieków średnich często wpływa stereotypowe podejście do tego czasu zarówno w szkole jak i kulturze masowej. Do dziś funkcjonują przecież takie określenia jak ,,jesień średniowiecza”. Częstym powtarzanym zarzutem dotyczącym tej epoki jest także utożsamianie jej z inkwizycją i płonącymi stosami. Jest to mylne przeświadczenie, ponieważ najwięcej stosów rozpalanych było właśnie w wieku XVI, to właśnie wtedy największym wzięciem cieszył się słynny traktat dominikańskiego inkwizytora ,,Młot na czarownice”. Warto poświęcić zatem więcej czasu na dogłębniejsza zapoznanie się ze średniowieczem i sztuką tego okresu.